Kowary

Historia

Powstanie i rozwój Kowar wiążą się przede wszystkim z górnictwem rud żelaza i kowalstwem. W 1148 roku gwarek Walon Wawrzyniec Angelus odkrył na zboczu Góry Rudnik rudę żelaza. 10 lat później z polecenia ówczesnego księcia Polski Bolesława Kędzierzawego założono osadę. Wkrótce rozpoczęto eksploatację rudy, zaczęto kuć żelazo i wytwarzać różne wyroby metalowe. Działalność górnicza dawała gwarkom wiele przywilejów. Gwarkowie byli ludźmi wolnymi, co w średniowieczu, siłą rzeczy stwarzało wiele konfliktów z możnowładcami. Dzięki górnictwu, hutnictwu, kowalstwu Kowary stały się osadą w miarę bogatą i skutecznie konkurowały z pobliska Jelenią Górą.

Widok na Karkonosze i Kowary. Litografia kolorowa.

Kowarscy górnicy poza ciężką pracą brali także udział, co wynika z dokumentów, w bitwie pod Legnicą w 1241 r., a umiejętności górników kowarskich wykorzystywane były do wysadzenia w powietrze w 1479 r. w okolicy Gryfowa Śl. zamku niemieckiego raubrittera Talkensteina.

W roku 1513 ówczesny król Czech i Węgier Władysław Jagiellończyk, w dokumencie lokacyjnym z 4 IX 1513 roku jako zwierzchnik księstwa świdnicko-jaworskiego, nadał Kowarom prawa miejskie. Na długo przed nadaniem praw miejskich, Kowary używały pieczęci z herbem, który przedstawia skaczącego konia, na którego grzbiecie widnieje młot kowalski z napisem „Sigillum Smedborgensis“ (z roku 1454).

Po otrzymaniu praw miejskich używano pieczęci z herbem i napisem „Sigillum Civitatis Metallicae 1525“. W XVI wieku Kowary były obok Świdnicy i Wrocławia najważniejszym centrum przemysłu żelaznego na Dolnym Śląski.

Bardzo dużo żelaza eksportowano do ówczesnej Polski, rekordowym zaś był rok 1558 kiedy to Kowary wyeksportowały aż 1500 cetnarów żelaza. Część konstrukcji pierwszego mostu warszawskiego, wzniesionego w latach 1567-1573 było wykonane z kowarskiej stali.

Kowary w drugiej połowie XVI wieku były znanym ośrodkiem produkcji zbrojeniowej (broni palnej, białej i kul armatnich), a miejscowi rusznikarze cieszyli się sławą dobrych fachowców. Zaopatrywali oni nie tylko Śląsk, ale także wykonywali różne zamówienia z krajów ościennych. Jednym z klientów był król Polski Zygmunt August, który zlecił wykonanie 2000 luf do muszkietów.

W początkach XVII wieku Kowary nadal rozwijały się pomyślnie, ale wojna trzydziestoletnia wyniszczyła ludność, zniszczyła miasto, zatopiono kopalnie. Okres górniczej świetności miasta się skończył. Po wojnie trzydziestoletniej rozpoczął się okres rozwoju tkactwa.

Kowary – Św. Anna, Wjazd Tyrolczyków. Autor: E. W. Knippel. Litografia kolorowa.

W 1742 roku, w wyniku wojny prusko-austriackiej, Kowary tak jak i cały Dolny Śląsk, przyłączono do Prus. W 1747 roku Król pruski Fryderyk II odsprzedał dobra kowarskie wraz z pałacem Nowy Dwór władzom miasta udzielając na ten cel pożyczki królewskiej. Na przełomie XVIII i XIX wieku podejmowano nieudane próby wznowienia działalności górniczej. Miasto „żyło“ w tym okresie głównie z włókiennictwa. Dopiero w 1856 roku rozpoczęto wydobycie rudu magnetytowej na skalę przemysłową w kopalni magnetytu „Bergfreiheit“ (Góra Wolności), która z przerwami funkcjonowała do 1962 roku.

Po pierwszej wojnie światowej kontynuowano wydobycie rud żelaza (magnetytu) – dla potrzeb rozwijającego się przemysłu zbrojeniowego III Rzeszy, a w latach 1936-1944 wydobywano rudę uranu. Również po II wojnie światowej, przez pewien czas wydobywano rudy żelaza, ale też, w największej tajemnicy, rozpoczęto wydobycie rud uranu. Eksploatowano rud uranu odbywała się głównie na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych. Po II wojnie światowej miasto rozwijało się głównie w oparciu o działalność Zakładów Przemysłowych R-1 (związanych z wydobywaniem uranu), a także dzięki przemysłowi włókienniczemu produkującemu płótna lniane i słynne od wielu dziesiątków lat dywany. W okresie powojennym ludność Kowar powiększyła się z około 4 tys. do 12,5 tys. mieszkańców.

Ratusz w Kowarach. Przedwojenna pocztówka.

NAJWAŻNIEJSZE WYDARZENIA W HISTORII KOWAR :
1158 – wysłanych przez Bolesława Kędzierzawego 200 kuźników i gwarków zakłada na Potokiem Jedlicą osadę „Kowalską Górę”,
1225 – wzniesiona zostaje kaplica św Wawrzyńca, która w XIV wieku prezekształci się w kościół,
1335 – Śląsk przechodzi we władanie Luksemburgów, królów czeskich w wyniku układów trenczyńskich i wyszehradzkich pomiędzy Kazimierzem Wielkim i Janem Luksemburskim, za wyjątkiem Księstwa Świdnickiego, Jaworskiego i Ziębickiego,
1381 – osada „Smedenwerk” i jej okolice stają się własnością rycerza Gotsche Schoff,
1392 – księstwo świdnicko-jaworskie, w tym „Smedenwerk” stają się terytorium dziedzicznym czeskich królów (po śmierci wdowy po księciu Bolku II Małym Agnieszki),
1418 – Początek wojen husyckich, które trwały do 1434 r. Osada nie ucierpiała zbytnio, w przeciwieństwie do górnictwa,
1428 – Początek wojny handlowej z Jelenią Górą o prawo do samodzielnego handlu: żelazem, solą, suknem, oraz piwem. Konflikt zakończył się ugodą w 1528 r,
1478 – Śląsk przechodzi pod władanie Władysława Jagiellończyka, syna Kazimierza Jagiellończyka, króla Czech i Węgier. Pod berłem jagiellońskim pozostaje do 1526 roku,
1513 – Smedenwerk otrzymuje od króla Czech i Węgier Władysława Jagiellończyka prawa miejskie jako miasto prywatne,
1526 – Po tragicznej śmierci syna Władysława Jagiellończyka, Ludwika w bitwie z Turkami po Mohaczem królem Czech zostaje Ferdynand I. Sląsk przechodzi pod władzę Habsburgów,
1528 –Koniec wojny handlowej z Jelenią Górą,
1553 – Miasto przyjmuje nazwę „Schmiedeberg”, która będzie obowiązywać aż do 1945 rok,
1618 – Początek wojny 30-letniej, która potrwa do 1648 roku,
1639 – Ścięcie z rozkazu cesarza Niemiec i króla Czech Ferdynanda II pana kowarskich włości Hansa Ulricha Schaffgotscha w Ratyzbonie (wziął udział w wojnach religijnych po stronie marszałka Wallensteina). Wszystkie dobra rodu Schaffgotschów , w tym Schmiedeberg stają się dobrami korony czeskiej, po czym zakupuje je ród von Tschernin. Rodzina Czerninów dzierżyła je aż do 1742 roku i niestety nie dbała o ich rozwój. Dochodziło do częstych konfliktów mieszczan z zarządcami tych dóbr,
1640 – Okres wojen religijnych spowodował upadek kowarskiego górnictwa. Nie mogło się ono podnieść z upadku przez blisko dwa stulecia,
1720 – Gotfried Latschke zakłada Manufakturę Wyrobów Lnianych,
1742 – W wyniku pierwszej wojny śląskiej cały Śląsk przechodzi pod władanie Hohenzollernów. Król Prus Fryderyk II Wielki przyjmuje hołd na wierność i lojalność od przedstawicieli wszystkich miast i miasteczek Prowincji Śląskiej we Wrocławiu,
1742 – Dobra kowarskie, tym pałac „Nowy Dwór” zostają odkupione od baronowej von Tschernin przez króla Fryderyka II Wielkiego.
1743 – Ewangelicy rozpoczęli budowę swojej świątyni. Budowę ukończono w dwa lata później,
1747 – Król Prus Fryderyk II Wielki polecił wykupić dobra kowarskie, w tym pałac „Nowy Dwór” od czeskiego rodu Czerninów (pożyczka królewska). Miasto otrzymuje tytuł „Królewskiego Miasta Górniczego” i przyjmuje nowy herb (w koronie herbu orzeł pruski),
1786 – Na murach dawnego domu sądowego zaczęto wznosić ratusz miejski według projektu Christiana F. Schultze. Budowa klasycystycznego budynku trwała 3 lata,
1792 – Wielki pożar zniszczył śródmieście. Trzy lata później podczas oberwania chmury znisczeniu uległo wiele budynków,
1806 – Powstała Fabryka Pluszu Gebauera. Początek wojen napoleońskich. Trwały do 1814 r.,
1806-1807 – Wojska napoleońskie zajmują miasto i nakazują zapłatę olbrzymiej kontrybucji, którą Schmiedeberg spłaca aż do I-ej wojny światowej. Kontrybucja i wprowadzenie maszyn tkackich rujnuje gospodarkę miasta,
1810 – Wielka powódź zniszczyła dużą część miasta,
1811 – Próba reaktywacji górnictwa. Krótkotrwałe uruchomienie Kopalnii Hematytu Kruickenberga na lewym brzegu Jedlicy (obecnie Góra Krowieniec),
1817 – W lutym odbył się pierwszy turystyczny zjazd saniami rogatymi z Przełęczy Okraj (Grenzbaude) do Kowar (marsz. hr. von Gneisenau, właściciel dóbr mysłakowickich).
1820 – Władze miasta zostały zmuszone do sprzedaży lasów i folwarków miejskich celem spłaty długów hipotecznych,
1823 – Epidemia cholery dziesiątkuje biedotę miejską. Druga epidemia miała miejsce 1837 roku,
1844 – Powstał pierwszy niepubliczny zakład opieki nad starcami i osobami nerwowo chorymi. Uruchomiono manufakturę koronek. Niepokoje wśród biedoty miejskiej,
1848 – Początek „Wiosny Ludów”. W mieście trawają rabunki i tumulty. Rozruchy stłumione przez wojsko trwały do maja następnego roku.
1856 – Wznowienie wydobycia rud żelaza (kontynuowane do 1876 r.). Przeniesienie Fabryki Dywanów Smyrneńskich z Wlenia do Schmiedeberg`u. Początek produkcji dywananów,
1863-1872 – Rozwój przemysłowy miasta. Powstanie Fabryki Filców Technicznych (1863), Fabryki Porcelany Technicznej (1871), Gazowni Miejskiej (1872),
1882 – Połączenie miasta linią kolejową z Jelenią Górą przyspieszyło rozwój Kowar,
1897 – Kolejna „wielka woda” niszczy zabudowę i infrastrukturę miejską oraz zalewa kopalnie. Szybka odbudowa miasta. Ujarzmienie Potoku Jedlica murowanym korytem,
1900 – Ukazała się monografia miasta autorstwa Theodora Eisenmaengera, nauczyciela średniej szkoły ewangelickiej. Uruchomienie Sanatorium Przeciwgruźliczego „Kowary” w obiekcie po byłej Fabryce Pluszu Gebauera,
1902 – Oddanie do użytku Sanatorium Przeciwgruźliczego „Wysoka Łąka”,
1902-1910 – Budowa wodociągów miejskich poprawiła zdrowotność ludności,
1905 – Oddano do użytku linię kolejową na trasie Kowary-Kamienna Góra. Usprawnienie transportu rudy żelaza i innych wyrobów przemysłowych przyczynia się do dalszego ekonomicznego rozwoju miasta,
1914-1918 – Pierwsza wojna światowa. Powołanie mężczyzn do wojska. Trudności zaopatrzeniowe. Sanatoria leczą rannych i chorych żołnierzy,
1925 – Odkrycie w polu wydobywczym „Vulkan” Kopalni Magnetytu „Vulkan” rudy uranowej,
1928 –Kopalnia „Vulkan” została połączona chodnikiem z Kopalnią „Bergfreiheit”
1932 – Elektryfikacja linii kolejowej na trasie Jelenia Góra – Kamienna Góra przez Kowary,
1936 – Wzbogacaną rudę uranową na stołach potrząsalnych przesyła się do dalszej obróbki do Oranienburga i Hamburga celem wysublimowania radu,
1939-1945 – Druga wojna światowa. Udział mężczyzn w walkach na wszystkich frontach. Praca przymusowa obywateli podbitych państw w kopalni Magnetytu i uranu „Bergfreiheit”, Fabryce Wilhelm Schmieding A.G., w gospodarstwach rolnych miasta i okolic. Trudności aprowizacyjne ludności zwłaszcza w końcowym okresie wojny,
1945 – Przejęcie przez polską admnistrację miasta i jego infrastruktury. Tworzenie od podstaw polskiej oświaty. Powołanie do życia organów porządkowych (M.O.). Uruchamianie zakładów pracy i Kopalni Magnetytu „Wolność”. Stopniowa wymiana niemieckiego personelu medycznego szpitali i załóg zakładów pracy na polski (proces trwał do 1947 r.). Miasto przyjmuje nazwę Krzyżatka.
1945-1947 – Wysiedlenie niemieckioej ludności do radzieckiej strefy okupacyjnej (późniejsza NRD). Polska akcja osadnicza. Demontaż trakcji elektrycznej linii kolejowej, maszyn i urządzeń z Fabryki Wilhelm Schmieding A.G. (Buschvorwerk) przez radzieckie jednostki specjalne,
1946 – Miasto przyjmuje nazwę Kowary,
1947 – Powołanie Miejskiej Rady Narodowej z przewodniczącym Janem Rapaczem na czele,
1949-1952 – Zakłady Przemysłowe R-1 (utajniona nazwa zjednoczenia kopalń rud uranowych) zbudowały osiedle mieszkalne (57 budynków), zakładowy dom kultury, budynek liceum i przedszkola zakładowego,
1948-1956 – Okres kultu jednostki tzw. „stalinizmu”. Ze względu na rozpoczęcie wydobycia rud uranowych przez spółkę polsko-radziecką Kowary stają się miastem pod szczególnym nadzorem. W pałacu „Nowy Dwór” lokuje się Urząd Bezpieczństwa Publicznego, a w obiekcie przy obecnej ul. Kowalskiej został zakwaterowany Batalion Specjalny K.B.W. „Kowary” (ok. 750 ludzi),
1956 – „Odwilż październikowa”-koniec epoki „stalinizmu”. Kowary przestały być miastem zamkniętym. Batalion Specjalny K.B.W. „Kowary” i personel radziecki (specjaliśći zatrudnieni w Z.P. R-1) opuścili miasto,
1958 – Została zamknięta Kopalnia Rudu Uranu „Podgórze” (otwarta w 1951 r.), a Kopalnia Magnetytu „Wolność”kontynuuje wydobycie rudy żelaza do chwili jej zamknięcia w 1962 roku,
1959 – W nocy z 2/3 stycznia spłonął kościół ewangelicki,
1964 – Na przejściu granicznym na Przełęczy Okraj dopuszczony został ruch kołowy,
1966-1972 – Na bazie byłej Kopalni „Wolność” uruchomiono „Zakład Wzbogacania Rud Uranu „Wolność”,
1969-1976 – Zbudowano nową Fabrykę Dywanów „Kowary”,
1971-1980 – „Epoka Gierkowska”- okres unowocześniania gospodarki, rozwoju budownictwa mieszkaniowego i motoryzacji indywidualnej,
1973 – Likwidacja Z.P. R-1. Powstanie Zakładu Doświadczalnego Politechniki Wrocławskiej „Hydromech” i Zakładu Górniczego „Podgórze”. Reforma admnistracji rządowej i samorządowej. Powstanie Województwa Jeleniogórskiego.
1980-1981 – Okres akcji protestacyjnych i strajkowych oraz innych form protestu skierowanych przeciw tzw. „realnemu socjalizmowi”. Powstanie NZSZZ „Solidarność” oraz NSZZ „Solidareność” RI. Wprowadzenie w dniu 13 grudnia tzw. „stanu wojennego „ położyło kres narodowym dążeniom do ustanowienia demokracji i wyzwolenia się spod hegemonii ZSRR,
1986 – Zaprzestanie przewozów osobowych na trasie Kowary – Kamienna Góra,
1988 – Pod auspicjami Karkonoskiego Towarzystwa Naukowego wydana została monografia „Szkice z Dziejów Miasta”,
1989 – Pierwsze wolne i w pełni demokratyczne wybory do Sejmu R.P. oraz częsciowo wolne do Senatu R.P. (reaktywacja),
1989-2001 – Okres zmian ustroju politycznego i gospodarczego. Likwidacja z przyczyn ekonomicznych większośći zakładów przemysłowych ( F.Filców Techn., F.Porcel. Techn., F. Sprzętu Sport. „Polsport”, F. Maszyn „Kowary” i inne ). Prywatyzacja Fabryki Dywanów „Kowary”. Powstanie prywatnych zakładów i przedsiębiorstw. Ukonstytuowanie się nowych partii politycznych i likwidacja starych,
1997 – Zakończono modernizację starówki miejskiej,
1999 – Kolejna reforma admnistracji rządowej i samorządowej. Likwidacja 49. dotychczasowych województw. Powołanie nowych i większych 16-stu. Przywrócenie powiatów i stanowisk starosty powiatowego, a w miastach stanowisk: burmistrza i prezydenta,
2000 – Otwarto Podziemną Trasę Turystyczną „sztolnie Kowary” przy Hotelu „Jelenia Struga”,
2001 – Reaktywowanie zjazdów saniami rogatymi z Przełęczy Okraj do Kowar (do Hotelu „Jelenia Struga”)
2004 – Wstąpienie Polski do Unii Europejskiej. Pierwsze wybory do Parlamentu Europejskiego. Kowary otwierają się na sąsiadów i nawiązują kontakty z miastami czeskimi i niemieckimi,
2007 – Wstąpienie polski do strefy Schoengen stwarza możliwość bezwizowego podróżowania do wszystkich krajów Unii. Likwidacja 22 grudnia Punktu Kotroli Granicznej na Przełęczy Okraj,
2008-2010 – Rozbudowa sieci wodno-kanalizacyjnej w ramach Karkonoskiego Systemu Wodociągów I Kanalizacji,
2009 – Prywatny właściciel ogłasza upadłość Fabryki Dywanów „Kowary” S.A. istniała od 1856 r.),
2011-2012 – Zmodernizowano starówkę miejską i oddano do użytku „Centrum Tradycji i Integracji” (ze środków U.E.),
2012 – Ukazało się polskie tłumaczenie monografii Theodora Eisenmaengera „Historia Miasta Kowary w Karkonoszach spisana przez Theodora Eisenmaengera onegdaj nauczyciela miejskiej szkoły ewangelicznej”,
2013 – Kowary obchodziły jubileusz 500 -lecia nadania praw miejskich przez Króla Czech i Węgier Władysława Jagiellończyka ( 4 XI 1513 r.). Punktem kulminacyjnym było wmurowanie w dniu 14 września kapsuły czasu w głaz wmontowany w płytę parkingu za ratuszem,
2014 – Wydana została druga monografia poświęcona historii miasta od XII wieku do czasów współczesnych pt. „Dzieje Kowar”, praca zbiorowa. Po kilkudziesięcioletniej przerwie władze w mieście obejmuje kobieta burmistrzyni Bożena Wiśniewska.

Opracował : Bernard Utrata

Rynek w Kowarach. Przedwojenna fotografia.